معضلات نشست زمین در تهران

خشک سالی ناشی از کاهش حجم بارش، میزان برداشت آب سفره های زیرزمینی واقع در دشت تهران را به شکل نامتعارف افزایش داده و باعث تشدید فرونشست زمین در پایتخت و حریم آن شده است. یافته های بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری وابسته به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نشان می دهد: افزایش میزان نشست زمین در تهران به اندازه دو برابر 5 سال گذشته، خطری فراتر از زلزله بزرگ است که در حال حاضر - با توجه به انفعال مسئولان نسبت به مصرف بی رویه آب شرب- آثار ثانویه اش پایتخت را تهدید می کند. طی سال های اخیر، به تناسب شدت خشک سالی، الگوی آبیاری غرقابی بخش کشاورزی و همچنین شیوه تأمین آب بخش خانگی هیچ کدام تغییر نکرد و پیامد مصرف آب بیش از ظرفیت موجود، باعث شد فشار تأمین آب، به چاه های مجاز و غیرمجاز منتقل شود. این رخداد، هم اکنون به افت سطح ایستابی سفره های زیرزمینی منجر شده و پیامد آن باعث افزایش نرخ فرونشست دشت تهران و همچنین اراضی جنوب، مرکز و جنوب غربی پایتخت از 17 سانتیمتر نشست در هر یک از سال های دهه 80 به 36 سانتیمتر در سال گذشته شد. بررسی ها حاکی است: فرونشست زمین در اثر خالی شدن آبخوان ها، علاوه بر اینکه به مرگ دشت و افزایش سطح بیابان های دائمی منتج می شود، برای کلان شهری همچون تهران، تبعات ثانویه ای دارد که شامل تخریب ساختمان ها و از مسیر خارج شدن خطوط و لوله های نهفته در زیرزمین در اثر نشست زمین خواهد شد. علی بیت اللهی مدیر بخش زلزله شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات مسکن، با اشاره به اینکه تراز سطح آب زیرزمینی در دشت تهران، شیب منفی پیداکرده و در هرسال آبی، یک تا دو میلی متر رو به کاهش است، اظهار کرد: در مناطقی از جنوب شهر، پیامد ثانویه نشست زمین به شکل فروچاله، ترک ساختمان و پل ها قابل مشاهده است اما اگر مدیریت بهره برداری از آب های زیرزمینی در دوره کنونی که با خشک سالی مواجه هستیم، تغییر نکند، آثار تخریبی نشست، بیشتر خواهد شد. فرونشست دشت تهران به گفته کارشناسان، تهران به جز زلزله با بحران دیگری دست به گریبان است. هرروز یک میلی متر از سطح زمین در تهران نشست می کند. این میزان نشست تهران را رکورددار نشست زمین در دنیا کرده است. خشک سالی و برداشت نامتعارف آب از چاه های غیرمجاز، علاوه بر خشک شدن دیگر چاه ها و مشکل در تأمین آب شرب باعث فرونشست زمین در دشت ورامین و دشت تهران، کرج و شهریار شده، مناطقی که تا پیش ازاین قطب کشاورزی در منطقه به حساب می آمدند. علی بیت اللهی، معتقد است فرونشست در کشور یک موضوع ملی و اجماعی است که در حال حاضر در اغلب دشت های کشور در حال رخ دادن است و به لحاظ آنکه در برخی از مناطق شهری، این موضوع پدید آمده و آسیب ها و خسارت هایی نیز به دنبال داشته، موردتوجه قرارگرفته است این در حالی است که از سال ها پیش موضوع فرونشست با شروع خشک سالی از یکسو و برداشت آب های زیرزمینی از سوی دیگر تشدید شده بود. دلیل اساسی فرونشست در اغلب پهنه های کشور و در دشت های شناخته شده ای مانند دشت اصفهان، قزوین، تبریز، رفسنجان و بسیاری از نقاط دیگر، افت سطح ایستابی است. این افت دو دلیل مشخص دارد؛ یکی کمبود بارندگی ها به دلیل تغییرات اقلیمی و دیگری برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی که هیچ گونه مدیریتی در سال های قبل بر روی آن انجام نشده و در حال حاضر عوارض سوء مدیریت در گذشته را مشاهده می کنیم. کارشناسان عقیده دارند عمده مصرف آب در کشور در حوزه کشاورزی است و تنها 4 درصد آب به صورت آب شرب مصرف می شود و بقیه صرف کشاورزی و مقداری نیز مربوط به تأمین آب صنعتی کارخانه ها و تأسیسات است. راهکار مهار فرونشست او بابیان اینکه خشک سالی دست بشر نیست و ما نمی توانیم آن را مدیریت کنیم، می گوید: بخشی که قابل مدیریت است، مدیریت در بهره برداری از آب های زیرزمینی است. متأسفانه در بخش کشاورزی محصولاتی تولید می شود که در کشورهای پرآب و سرسبز نیز چنین محصولاتی که نیازمند آب بالایی برای آبیاری هستند، تولید نمی شود. این در حالی است که در سایر کشورهای پرآب جهان، آب باران را جمع آوری و در سیستم های بهداشتی خانه ها و ساختمان ها از آن استفاده می کنند و آب شرب از آب مصرفی جداست و هرکسی بیش ازحد از آب شرب استفاده کند، جریمه های سنگینی می پردازد. به اعتقاد وی، اگر فرونشست ها ریشه یابی شود، دلیل اصلی آن مصرف بالای آب های زیرزمینی است که باید با یک مدیریت جدی، از افزایش این مخاطره در کشور جلوگیری شود. او اضافه می کند: اگر نگاه ملی به این مخاطره وجود نداشته باشد و با همین روش فعلی کشاورزی ادامه پیدا کند؛ مزارع حاصلخیز ما به تدریج تبدیل به کویر می شود. ما باید رویکردهایمان را در این حوزه عوض کنیم. مخاطرات ثانویه بیت اللهی می افزاید: ما زیرزمین، لوله های گاز را داریم که در اثر این نشست ها، لوله ها از مسیر اصلی جابه جا و منحرف می شود و این فشار تا جایی ادامه پیدا می کند که گسیختگی رخ می دهد؛ این اتفاق ممکن است در خصوص لوله های نفت و گاز هم صادق باشد زیرا این لوله ها فلزی هستند و قابلیت انعطاف ندارند و تا حدی خمیدگی را تحمل می کنند. وی بابیان اینکه در جنوب و جنوب غرب تهران لوله های انتقال نفت، بنزین و گاز وجود دارد، ادامه می دهد: ما مسیر راه آهن تهران - جنوب، تهران - اهواز، تهران - مشهد و حتی مسیر تهران - تبریز و شمال را داریم که نشست ها می توانند به این مسیرها نیز لطمه وارد کنند. همچنین در سیستم جاده ها می توانند به مرور حالت اصلی خود را از دست بدهند و دچار عیب و زمینه ساز تصادفات شوند. وی با اشاره به ترک هایی که در مناطق مسکونی برخی از مناطق تهران مشاهده شده است، گفت: منطقه 18 حادترین منطقه از لحظه فرونشست زمین است و در کانون نشست قرار دارد. به گفته مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت مسکن و شهرسازی، ادامه نشست در تهران، شریان های حیاتی را دچار مشکل می کند و نیز ممکن است لوله های آب و فاضلاب دچار مشکل شود و با ایجاد مشکل در سایر حوزه ها، ادامه زندگی در برخی از مناطق امکان پذیر نباشد. لوله های آب و فاضلاب، گاز، دکل های فشارقوی برق و ساختمان های مسکونی و غیرمسکونی براثر نشست های زمین تخریب می شود. ما این موضوع را در برخی از مناطق تهران شاهد هستیم که ساختمان ها به طور مستمر در حال ترک خوردن هستند و پی ساختمان نمی تواند این فشارها را تحمل کند. وقتی عوارض نشست زمین را روی سیستم حمل ونقل و شریان های حیاتی و مسکن و شهرسازی دیده ایم، این مخاطره برایمان جدی شده و می توانیم تصور کنیم که در آینده چقدر ضرر خواهیم کرد. در حال حاضر بیلان سطح آب منفی است و به همین دلیل شاهد نشست زمین هستیم. ما علاوه بر چا ه های مجازی که داریم، به همین میزان چاه های غیرمجاز داریم که در آمارها لحاظ نشده و به طور بی رویه ای نیز از آن ها برداشت می شود. بیت اللهی اضافه می کند: باید در برنامه ششم کشور که در حال حاضر در دست تدوین است، مخاطره فرونشست در کنار مخاطراتی مانند زلزله و سیل پیش بینی شود و برای مقابله با آن، برنامه هایی تدوین شود و سرمایه گذاری روی این موضوعات را هزینه ندانیم بلکه صرفه جویی و پس انداز بدانیم. بیت اللهی تأکید می کند: در مکان هایی که فرونشست زمین، آهنگ بیشتری دارد، طراحی شهری باید به گونه ای باشد که ساخت وساز در آن کمتر باشد. همچنین بلندمرتبه سازی در این مکان ها ممنوع باشد و ما این موضوع را به شورای عالی شهرسازی نیز پیشنهاد دادیم.