اولین معمار تحصیلکرده ایران

گروه معماری ودکوراسیون:برای اغلب معماران شاید این سؤال مطرح باشد که اولین معمار تحصیل کرده ایرانی که نقشه‎های ساختمانی را به صورت امروزی ترسیم میکرده، چه شخصی بوده است؟ با توجه به اینکه مدارس معماری در کشور ما سال‎ها بعد از کشورهای غربی تأسیس شدند و پیشینه تأسیس مدارس معماری در کشور ما به دهه 1300 خورشیدی بر میگردد، برای یافتن اولین معمار تحصیل کرده ایرانی، باید در بین اولین گروه فارغ‎التحصیلان ایرانی خارج از کشور جستجو کرد. در این جستجو به اولین مهندس معمار ایرانی برمیخوریم که در فرانسه در رشته معماری و طراحی صنعتی فارغ‎التحصیل شد و مواد درسی که گذراند، دقیقاً با دروس امروزی دانشکده‎های معماری مطابقت دارد. آثار او نیز دقیقاً از روی نقشه‎های مدون (پلان، نما، مقطع و پرسپکتیو) ساخته شده است. این شخص میرزا مهدی خان شقاقی نام داشت که میتوان او را با اطمینان اولین معمار تحصیل کرده ایران دانست. وی جزو اولین گروه دانشجویان ایرانی بود که از سوی ناصرالدین شاه قاجار جهت تحصیل در رشته‎های مختلف به خارج از کشور اعزام شدند. میرزا مهدی خان شقاقی در سال 1263 هجری قمری مطابق با 1223 خورشیدی (1844 میلادی) در تهران متولد شد و پس از چند سال تحصیل در مکتب «سرخانه» و مدرسه جدیدالتأسیس دارالفنون در سال 1276 هجری قمری مطابق با 1236 خورشیدی (1857 میلادی) به سبب روابط خانوادگی به دستور شخص ناصرالدین شاه با اولین هیئت دانشجویان ایرانی به پاریس اعزام شد و بعد از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری از مدرسه عالی «نورمان سوپریور دوپاریو» دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال 1243 شمسی (1864 میلادی) به ایران بازگشت. مخارج تحصیلی او به موجب گزارش میرزا ملکم خان به ناصرالدین شاه بالغ بر 300 تومان شده بود. میرزا مهدی خان مهندس بعد از دو سال تحصیل مقدماتی به پاریس رفت و پس از شش ماه امتحان ورودی را گذراند و وارد «اکول سانترال دزآرت اما نوفاکتور» یا مدرسه مرکزی هنر و صنایع ساخت شد و بعد از سه سال با دیپلم مهندسی راه و پل سازی فارغ‎التحصیل گردید. خاطرات میرزا مهدی خان شقاقی که به کوشش حسینقلی خان شقاقی به چاپ رسیده است، دربردارنده نکات مهم و جالبی از نظام آموزشی معماری در آن دوره است. برای مثال مهدی خان مینویسد که دانشجویان میبایست برای ورود به سال دوم پروژه عملی نقشه مریضخانه‎ای را به طور کامل ترسیم کنند که او در نقشه‎های ارائه شده وضعیت اتاق‎های بیماران و ملاحظه حفظ‎الصحه، مخزن آب و رختشویخانه و حمام و اتاق‎های اطباء و جراحی، آشپزخانه و نماهای این بنا و نمایش باغ و غیره را طولی کشیده بوده است که به هنگام اجرا توسط مقاطعه کار، نیازی به حضور مهندس آرشیتکت نباشد. همچنین در بخش دیگری از خاطرات او در مورد شیوه آزمون معماری در آن زمان آمده است که کاغذ نقشه‎کشی میبایست روی تخته‎های مخصوص با یک زرع و نیم طول و سه چارک عرض چسبانده شود و پس از اتمام آن میبایست ورقه کاغذ را از روی تخته‎ها بردارند و امضا کنند و با یک شرح مبسوط راجع به آن تسلیم ممتحن کنند که او نیز جزء به جزء آن را رسیدگی میکرد و نمره میداد تا درجات فضل هر یک از دانشجویان معلوم شود. میرزا مهدی خان شقاقی بعد از بازگشت از فرانسه با مشکلات خانوادگی متعددی روبه‎رو شد و مدت‎های زیادی را بدون شغل و با وضع مالی اسفناک سپری کرد و تا 15 سال کسی برای کار طراحی ساختمان به او رجوع نکرد. کار به جایی رسید که مجبور شد به صورت عمله روزمزد به طور ناشناس در ساختمان‎های خصوصی مشغول به کار شود، تا اینکه روزی در سر ساختمانی، وزیر امور خارجه وقت به طور اتفاقی او را دید و به سبب شناختی که از پدر مهدی خان داشت، او را حضور ناصرالدین شاه برد. میرزا مهدی خان شقاقی طی ملاقاتی که با ناصرالدین شاه در بیرون شهر داشت، به دستور او ساختمان قصر فیروزه را طراحی کرد، اما به دلیل نپذیرفتن دخل و تصرف‏های شاه در طرح، این کار از او گرفته شد. البته قصر فیروزه با نقشه او 5-4 سال بعد به اتمام رسید که اکنون هم ساختمان آن باقی است. او در سال 1297 هجری قمری به مقام نیابت دوم وزارت خارجه منصوب شد و در زمان وزارت خارجه ناصرالملک نیابت اول را به او محول کردند. میرزا مهدی خان شقاقی به خاطر خدماتش در وزارت امور خارجه به لقب ممتحن الدوله نائل شد و بعدها نیز نشان تمثال ناصرالدین‎شاه را به او اهدا کردند. اولین معمار تحصیلکرده ایرانی در سال 1299 شمسی در سن 76 سالگی در گذشت. برخی از آثار معماری میرزا مهدی خان شقاقی عبارتند از: وزارتخانه‎های جدید در اطراف میدان ارگ که ساخته نشدند،عمارت بهارستان و مسجد ناصری (سپهسالار) به سفارش مرحوم سپهسالار،عمارت معتمدالسلطنه (میرزا ابراهیم)، عمارت و باغ سید عبدا... پسر سید موسی تفرشی در خارج از دروازه قزوین، عمارت قوام الدوله ثانی در گوشه لاله‎زار (شامل چهار حیاط و دو عمارت اندرونی و دو عمارت بیرونی مجاور هم و یک حمام بزرگ با دو بخش عمومی و خصوصی) پله اصلی عمارت ناصرالملک که با همان نقشه ساختمان بهارستان اجرا شد.