اثرات حرکات دامنه ای در مکان یابی شهرها

*دکتر غلامحسین اسکانی کزازی * معصومه رنجبر2 در مکانیابی شهرها،آشنایی با محیط طبیعی مهم ترین و ابتداییترین موضوع مورد بررسی است. شهر به عنوان فضایی زنده در بستر محیط طبیعی تولد یافته، رشد میکند و به کمال میرسد. تشریح عوامل طبیعی از قبیل موقعیت جغرافیایی، شرایط توپوگرافی،پارامترهای ژئومورفولوژیکی، شرایط اقلیمی و... باید مدنظرقراربگیرد. معرفی محدوده مورد مطالعه منطقه مورد مطالعه در شمال شرق تهران واقع شده است. با توجه به بررسیهای به عمل آمده، میزان فرسایش خاک در منطقه شمال شرق تهران به دلیل شیب زیاد، کمبود پوشش گیاهی،جنس خاک و تغییر کاربریها در منطقه، بالا میباشد که با به کارگیری پوشش مناسب در حوزه، میزان فرسایش خاک در اثر بارندگی به طور قابل توجهی کاهش مییابد . لرزه خیزی محدوده مورد مطالعه البرز یک رشته کوه شرقی- غربی نسبتاً پیچ وخم داری را در شمال ایران و جنوب دریاچه خزر تشکیل میدهد. سلسله کوه های البرز خود جزئی از قسمت شمالی کوه های آلپ-هیمالیا در آسیای غربی به شمار میآید که از شمال به بلوک فرورفته خزر و از جنوب به فلات ایران مرکزی محدود میشود. گسل ها و چین خوردگیها در این محدوده عموماً روند شمال غربی-جنوب شرقی دارند ولی در محدوده مورد مطالعه روند گسل ها به صورت غربی-شرقی تغییر جهت داده اند. وجود گسل های فعال در منطقه ای مانند چون مشا-فشم (باسابقه لرزه ای 1/7 ریشتر) و شمال تهران، منطقه را از نظر لرزه خیزی بسیار کاری نشان میدهد. با بررسیهای به عمل آمده، منطقه شمیرانات (به خصوص در منطقه لواسان) در محدوده مورد مطالعه از مناطق زلزله خیز کشور به شمار رفته و گسله های فعال زیادی در اطراف آن قرار دارند. بررسی حرکات دامنه ای شمال شرق تهران الف- لنداسلاید (زمین لغزش): لنداسلاید یکی از شایع ترین و پرخطرترین انواع حرکت توده ای مواد بر روی دامنه های شیب دار است. این پدیده که بیشتر در رسوبات متوسط تا دانه درشت اتفاق میافتد، به علت جذب رطوبت و نیروی ثقل مواد به همراه مساکن، باغ ها و سایر تأسیسات به طور یکجا و سریع بر روی دامنه حرکت میکند و ساختمان ها، درختان و... را مورد تهدید قرار میدهد و موجب بسته شدن جاده ها و رودخانه ها و خسارات مالی و تلفات جانی میشود. با توجه به اینکه آب یکی از عوامل اصلی ایجاد لنداسلاید است، لذا باید دانست که احداث نهرهای آب، ساختمان های بلند، آبیاری مزارع و درختان در روی دامنه ها و همچنین نیروهای تکتونیکی و زلزله از عوامل تحریک کننده آنها محسوب میشوند و گاهی اوقات ابعاد لنداسلایدها به قدری زیاد است که علاوه بر ایجاد خسارت، زمین لرزه های نسبتاً خفیف و محلی را موجب میگردند. بنابراین لنداسلایدها علاوه بر آنکه خطرناک هستند، گاهی اوقات به خاطر انباشته شدن آب در پشت آنها خطر مضاعفی را به وجود میآورند و مناطق پایین دست خود را تهدید میکند. با توجه به اینکه تخریب فیزیکی ناشی از انبساط و انقباض سنگ ها، عمدتاً زمانی است که دما به زیر صفر درجه میرسد، بنابراین در منطقه شمال شرق تهران و در ماه های مهر تا اردیبهشت برای فرآیند زمین لغزش ، یک زمان مطلوب میباشد. طی ماه های مذکور، سنگ ها به تدریج تخریب فیزیکی پیداکرده و به پای دامنه ها فرومیریزند. از طرفی بالا بودن مقادیر بارندگی ماهانه و سالانه بیانگر استعداد نسبی این منطقه جهت تحریک و ایجاد لغزش های دامنه ای است. اثر مکانیزم زمین لغزش در دامنه های متشکل از مصالح رسی ومارنی قابل مشاهده است که با توجه به افزایش شدت بارندگی در شرق منطقه مورد مطالعه به تبعیت از ارتفاع، شکل های مذکور بیشتر در این منطقه قابل مشاهده است. زمین لغزش در شمیرانات و دیگر بخش های کوهپایه تهران میتواند سبب افزایش خرابیها و کشتار گردد که این خطر در فصل زمستان شدیدتر است. به طور کلی بعضی از شهرها که در معرض پدیده های دامنه ای قرار دارند، تا حدودی شناخته شده اند برای مثال بخشی از قلمروی کوهستانی کلان شهر تهران در معرض مسائل دامنه ای قرار دارد. بررسی جامعی در خصوص این نوع حرکات دامنه ای در این قلمرو صورت نگرفته و تنها گزارش هایی از وقوع این نوع حرکات در امتداد جاده کن، رود دره فرحزاد، منطقه لواسانات و لشکرک و ریزش های دره درکه منتشر شده است. به طور کلی در کلان شهر تهران زمین های با شیب بالای 15 درجه در معرض حرکات دامنه ای است. این قلمرو دارای بخش های بسیار خطرناک تا حدودی خطرناک و کمتر خطرناک می باشد. منطقه شمال شرق تهران یکی از مناطق مستعد زمین لغزش محسوب میشود و با توجه به اینکه این منطقه جزو مناطق با خطر زمین لرزه بالا نیز میباشد، اهمیت این موضوع دوچندان میشود. ب-رانش: در محدوده مورد مطالعه، مجموعه سنگ های سازند باروت، زاگون به دلیل اینکه شیل ها درصد قابل توجهی از ضخامت آن را به خود اختصاص میدهند، در مقابل عوامل رانش مقاومت چندانی ندارند، به گونه ای که درصد قابل توجهی از منطقه مورد مطالعه، این سازند دچار رانش و حرکات دامنه ای گردیده است. سازند میلا در نتیجه آبگیری و سازند جیرود به دلیل هوازدگی، حساسیت زیاد به حرکات دامنه ای دارند. به دلیل خردشدگی و هوازدگی شدید رسوبات سازندهای روته پرمین(حد فوقانی سازند الیکا و سازند شمشک در نتیجه تکتونیزه بودن منطقه) در رسوبات این سازندها ناپایداریهای دامنه ای نسبتاً زیادی وجود دارد و سازند دچار رانش گشته است. ج- ریزش: سقوط قطعات ریز و درشت به صورت توده ای بزرگ، ریزش نامیده میشود. نواحی خشک، کوهستان های مرتفع و دامنه های پرشیب کوهستان های سیل خیز و زلزله خیز مستعد این حرکات میباشند ریزش که بیشتر بر اثر تخریب فیزیکی اتفاق میافتد، برای شهرهای واقع در پای کوه ها، یکی از خطرناک ترین و مرگ بارترین حوادث محسوب میشود. معمولاً ریزش در دامنه هایی فعالیت دارد که شیب آنها زیاد و در حدود 90-30 درجه باشد. د- خزش: جابه جایی دانه دانه اجزای تشکیل دهنده رسوبات سطحی در داخل سازندهای سست در امتداد شیب دامنه ها را خزش میگویند. به طور کلی خزش نوعی حرکت کند مواد بر روی دامنه های کم شیب است که به صورت دانه به دانه صورت میگیرد و بیشتر در آب و هوای معتدل و سرد کوهستانی به وجود میآید. بیشترین حرکت این فرآیند مربوط به دامنه های فاقد پوشش نباتی و تحت سلطه یخبندان و ذوب است و موجب خم شدن درختان، تیرهای برق، دیوارها و ... میشود. گرچه حرکت خزش کنداست و خطر زیادی ندارد ولی در درازمدت میتواند معکوس ساز شود و خساراتی را به ساختمان ها و تأسیسات وارد سازد. ه- سولیفلوکسیون: سولیفلوکسیون یا گلسره نوع دیگری از حرکات توده ای مواد بر روی دامنه های شیب دار است که از جابه جایی یک قشر گلی بر سطح یک زیربنای ثابت صورت میپذیرد. این حرکت معمولاً در رسوبات ریزدانه رسی، مارنی و لیمونی اتفاق میافتد که بر اثر جذب رطوبت ثبات و استحکام خود را از دست میدهد و از زیربنای ثابت خود جدا میشود و با توجه به شیب دامنه، مقدار رطوبت جذب شده و نیروی ثقل مواد به تدریج به سمت پایین حرکت میکند و بعضاً موجب تخریب ساختمان ها، کارخانه ها، بستن پل ها، راه های ارتباطی و ... میشود. اصولاً در مناطقی که به طور دائم با حرکت سولیفلوکسیون ها درگیر هستند، نباید اقدام به ساخت بناهای مدرن و عظیم و تأسیسات صنعتی نمود، زیرا احتمال خطر وجود دارد. نتیجه گیری بررسیهایی که در این تحقیق انجام گرفت، نشان میدهد، مکانیابی شهر، ایجاد و استقرار مناطق مسکونی و انواع سازه ها در شمال شرق تهران از گذشته تا به حال بدون هیچ گونه توجهی به چگونگی حرکات دامنه ای در این محدوده صورت پذیرفته است. از استقرار شهرها، مناطق و منازل مسکونی و مستحدثات در شیب های تند و ... گرفته تا تغییرکاربریها که خود عامل بسیار مهم در بروز حرکات دامنه ای و تشدید آن میباشد. محدوده مورد مطالعه از وضعیت زمین ساختی، جوان بودن لایه ها، وضعیت ژئومورفولوژی، تغییرکاربری، تجاوز به حریم رودخانه ها، ویلا سازیها در شیب و اراضی ملی آبخیزها، تخریب پوشش های گیاهی منطقه ، راه سازیهای و تعریض جاده و ... به کلیه حرکات دامنه ای بسیار حساس میباشد.