شهر آینه تمدن

در برخورد با تمدن مدرن اروپایی و از قرن هفدهم به بعد ، بیشتر یک چیز ذهن و ضمیر متفکران این گوشه دنیا را مسخر خود کرد؛ واژه ای به نام مدرنیت! پس از پیوستن نسبی دیگر کشورهای شرق دور، آمریکای جنوبی با قافله مدرنیزاسیون اینک تنها ساکنان صحراهای خاورمیانه و شمال آفریقا هستند که خود را از قافله بسیار دور می بینند و به روا و ناروا واژه های مدرنیت و مدرنیزاسیون را درمان همه دردهای خود می شمرند. در این میان یکی از نشانه های اصلی مدرنیزاسیون، نحوه شهرسازی و طراحی شهری است البته اگر آن را نه رشته ای دانشگاهی بلکه علمی میان رشته ای به شمار آوریم که ریشه در معماری و دستی بر علم جامعه شناسی و انسان شناسی و حتی فلسفه دارد. پدیده ای که نه در حد رسانه بلکه بنا به نظر برخی اندیشمندان آیینه ای تمام رخ است در برابر روان شناسی اجتماعی جامعه حامل آن. پدیده ای که جامعه، فرهنگ، اقتصاد را برمی گیرد و درعین حال تحول می پذیرد و تغییر ایجاد می کند. به عبارتی دیگر معماری و شهرسازی یک شهر نازیبا و پریشان، بیانگر روان اجتماعی مدیران و مردمان آن شهر است. در این مطلب بررسی می کنیم که شهرسازی چگونه بر هویت جمعی اثرگذار است و در این میان نقبی به تنها شهر مدرن ایران آبادان خواهیم زد. ساخت هویت اجتماعی دین و محیط ،عناصر پایه ای هویت اجتماعی محسوب می شوند. جوامعی هستند که هویت خود را بر مبنای دین تعریف می کنند که جوامع قدیم عموماً بدین گونه بودند. حتی در جوامع توسعه یافته صنعتی کشورهایی هستند که هویت خود را دینی تعریف می کنند. بر اساس یک پیمایش معتبر 53 درصد از مردم ایالات متحده به تلقی سنتی از مسیحیت باور دارند و 31 درصد نیز به مسیحیتی لیبرال تر معتقدند. مسیحیت کاتولیک نقش بسیار پررنگی در آمریکای جنوبی دارد. در جوامع غیردینی عناصری مانند جامعه، سنت، تاریخ، نژاد، قومیت مبنا قرار می گیرد. لایه بعدی در سنت جای دارد؛ رفتارها، ارزش ها، هنجارها، رسوم و آداب، شکل زندگی مردم و ... عناصر پیدای سنت را در برمی گیرند و ارزش ها و عقاید که در طول زمان فرهنگ آن جامعه را تشکیل می دهند. تمدن نیز به عنوان تبلور کالبدی فرهنگ و متناسب با سنن آن شکل می گیرد. تمدن عنصری است که باید از سیاست، فرهنگ و سنت جامعه تأثیر پذیرد. در بالاترین لایه نیز سیاست به عنوان ناظم و رهبر جامعه قرار دارد که ممکن است اصول اساسی آن از تمدن حاصل شود و حتی خود می تواند تمدن ساز شود و مانند بسیاری از نمونه های تاریخی منفی و یا مثبت تاریخ و آینده تمدن ها را تحت سیطره گیرد. سیاست به گفته بسیاری از اندیشمندان ساختاری است که می تواند هویت فردی، خانوادگی، اجتماعی را به تصویر بکشد و الگو بکند. در چنین شرایطی است که برخی به صرافت مهندسی اجتماعی افتاده آن را علمی ساده یافتند که نتیجه ای اسفناک برای تاریخ به بار آورده است. انسان امروز بعد از نزدیک به صد سال به این گفته فروتنانه ماکس وبر جامعه شناس شهیر آلمانی رسیده اند که تنها می خواهیم ناظران خوبی باشیم. تغییر هویتی برای اندیشمند اجتماعی چه جلوه ای بهتر از شهر برای نظارت. پدیده ای پویا و مرتبط با تمام ساحت های نمادین و عینی زندگی اجتماعی و درعین حال پدیده ای تاریخی. تاریخ شهرها به عیان آشکار کرده است که تغییر در عناصر ظاهری و هویت سازی می تواند بر دیگر عناصر هویتی نهان تأثیر بگذارد. البته این تحول می تواند یک تجربه و تغییر درونی و یا حاصل یک الگوبرداری باشد. معمولاً تغییر هویتی زمانی صورت می گیرد که نشانه ها و نماد هویتی در مقابل هم قرار می گیرند اما با توجه به اینکه عناصر زیربنایی هویت به سادگی قابل تغییر نیست معمولاً عناصر آشکار آن با یکدیگر در تقابل مستقیم یا غیرمستقیم قرار می گیرند و نتیجه آن هویتی است که بنا به دلایل متفاوتی ضعیف تر است. در مرحله بعد از آن عناصر ظاهری باعث تغییر در عناصر اساسی و پنهان شده و آن همان مرحله ای است که از آن به بحران هویت تعبیر می شود. در این مرحله است که به جای حرکت از فرهنگ و تمدن به سیاست و شهر، جهت پیکان از طرف سیاست و شهر به سمت فرهنگ و تمدن است. شهر آینه تمام نمای تمدن شهر آبادان نخستین شهر مدرن ایران است که با برخورداری از اولین سیستم آب لوله کشی، اولین شهر برخوردار از طراحی شهری مدرن، محله های بر اساس بافت اجتماعی کارگری، کارمندی و مدیران ( به تناسب سیستم پالایشگاه آبادان) و بهره گیری از شهرسازی بخردانه سبز ، مناسبات اجتماعی شهری تازه ای را رقم زد. شهری که میشل استیوارت دریاسالار ارتش آمریکا در کتاب خود "سپیده دم در آبادان" آن را قطعه ای جداشده از محلات ثروتمند نشین و مدرن لندن و نیویورک توصیف کرده است. شهری که روابط مدرن را کاملاً به مناسبات اجتماعی وارد می کند و این موضوع کاملاً از میان تشکل های کارگری آن دوره و همچنین نتایج حاصل از مطالعات میدانی در آن شهر مشخص است. این موضوع را در دیگر شهرهای تقریباً مدرن کشور نیز می توان پی گرفت، تبریز، تهران و شیراز با فضای عمومی گسترده تر در مقابل شهرهایی که هنوز در سیطره فضای سنتی است؛ روابط اجتماعی متفاوتی را تجربه می کنند. خیابان های مناسب برای ترددهای سریع اتومبیل و تجمع شهروندان حوزه عمومی سنت و روابطی را تحمیل می کند، شهرهایی که بر اساس هویتی سنتی و تاریخی شکل یافته است. گفته می شود ایالات متحده آمریکا از نظر فرهنگی ( با به تبع ازنظر معماری و شهرسازی) نه یک کشور بلکه یازده فرهنگ-کشور است. شهرهای قدیمی و صنعتی و روشنفکرانه شمال شرقی آمریکا با تعداد بسیار بالای دانشگاه های درجه یک دنیا که بهترین مغزها را از سراسر جهان به خود جذب می کند بدون شک با مناطق مرکزی آریزونا و جنوب آن متفاوت است. ایالت کالیفرنیا با آن ابرشهرهای گسترده که تقریباً هر شهروند یک ماشین دارد یا لس آنجلس که به 53 زبان مختلف دنیا صحبت می شود با منطقه شمالی تقریباً روستایی مینه سوتا کاملاً فرق دارند. بر اساس رویکردی تازه در شهرسازی پاول ناکس نویسنده کتاب معتبر اطلس شهرها آنها را به 13 گروه متفاوت تقسیم بندی می کند. بنیادی، مجلل، صنعتی، ابرشهر، سبز و دیگر شهرها به تناسب ساخت و الگوی شهرها نام گذاری شده است که هرکدام روابط عمومی و مشخصه های اجتماعی را به شهروندان تحمیل می کند.