آینه کاری را باید واپسین ابتکار هنرمندان ایرانی در هنر های زیبا دانست که ایرانیان در معماری داخلی و تزیین درون بنا به کار گرفته اند. اجرا کنندگان این شاخه از هنر که به دقت ،ظرافت و حوصله بسیار در کار نیازمند است از زمان پیدایش تا کنون همواره هنرمندان ایرانی بوده و هستند.
آینه کاری با ایجاد اشکال و طرح های وزینی منظم و بیشتر هندسی از قطعات کوچک و بزرگ آینه در سطوح داخلی بنا فضایی درخشان پر تلألؤ پدید می آورد که حاصل آن بازتاب پی درپی نور در قطعات بی شمار آینه و ایجاد فضایی پرنور دل انگیز و زویایی است.
پیدایش آینه کاری:
مدارک تاریخی نشان می دهد که تزیین بنا با آینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه طهماسب صفوی و در دیوان خانه ای که او به سال 965 ق. به پایان رساند آغازشده است.
پس از انتقال پایتخت از قزوین به ِاصفهان به سال 1007 ق. آیینه کاری در کاخ اشرف (بهشهر) گسترش یافت در تزیین بسیار از کاخ های سلطنتی ِاصفهان که به نوشته شمردن شمار آن ها از 137 فزون تر بود از آینه استفاده شد. از میان آن ها کاخ معروف به آیینه خانه» که به سبب کاربرد بسیار آینه در آن بدین نام شهرت داشت از همه زیباتر بود.
بازتاب تصویر زاینده رود و بیشه های ساحل شمالی آن در آینه های این بنا منظره ای دلپذیری به وجود می آورد.
در کاخ چهل ستون نیز که بین مهروموم های 1052 ق.تا 1078. ق در دوره پادشاهی شاه عباس دوم بناشده از آینه با گستردگی استفاده کرده اند. در این کاخ آینه های قدی یا بدن نما مقطعات کوچک آینه و شیشه های رنگین برای آراستن سقف و ایوان و تالار به کاررفته و بدنه 18 ستون ایوان نیز با شیشه های رنگین و آینه تزیین شده بود. جملی کار ری (Gemlli careri) جهانگرد ایتالیایی که سفرنامه خود را به سا ل 1105. ق به روزگار شاه سلیمان صفوی نوشته در شرح بازدید خود از کاخ میرزا طاهر حاکم آذربایجان می نویسد دریکی از حیاط های داخلی اتاق آیینه کاری زیبایی وجود دارد که نه تنها دیواره حتی روی بخاری آن نیز با قطعات درخشان آیینه تزِئین شده است و در زیر تابش صحنه ای خیره کننده ایجاد می کند. پیداست که این جهان گرد برای نخستین با ربا چنین آرایه ای در معماری روبرو و از دیدن آن شگفت زده است.
برافتادن صفویان وناپیداری سیاسی و اقتصادی سرچشمه گرفته شده از آن برای مدتی آیینه کاری را دچار رکود کرد. نخستین بنای آیینه کاری شده پس ازاین دوره دیوان خانه کریم خان زند در شیراز بود که آن ها به سال 1209 ق. به فرمان آغامحمدخان قاجار ویران شد و ستون ها یکپارچۀ حجاری شده و درهای خاتم و آیینه های بزرگ آن را برای توسعه و بازسازی ایوان دارالاماره ی تهران (ایوان تخت مرمر کنونی) به تهران حمل کردند. آیینه کاری درس ده 13 هجری قمری رو به ترقی و گسترش نهاد و تکاملی تدریجی اما محسوس داشت. در طول این قرن آثار زیبایی چون تالارهای و اتاق های شمس العماره (تالار آیینه) کاخ گلستان (1299 ق) در تهران ایوان و آستانه حضرت عبدالعظیم در شهرری و آیینه کاری دارالسیاده آستان قدس رضوی (1300 ق) در مشهد انجام گرفت که هر یک به تناسب شیوه کار این دوره به شمارمی آید در این دوره طولانی به جزء آینه کاری ایوان آستان حضرت معصومه 1303. ق در قم، آینه کاری درخور توجه دیگری را نمی شناسیم اما نخستین تجربه های پس از تکامل و پیشرفتی محسوس و چشمگیر حکایت دارد.
ازاین پس آینه کاری از محدوده مذهبی و کاخ های سلطنتی خارج شد و به صورتی گسترده در اماکن همگانی چون هتل ها و رستوران ها و ناترها فروشگاه و بانک ها و خانه ها به کار رفت این گسترش در شیوه سنتی آینه کاری بی اثر نبود و با نوآوری های تازه همراه شد.
خاستگاه آینه کاری:
ایرانیان از دیرباز به آب به دیدۀ دو نماد پاکیزگی و روشنایی و راست گویی و بخت و صفا (خوش یمنی) نگریسته اند. در هر خانه نو همراه هر تازه عروس آینه ای با شمع دان و قرآن همراه بوده قصد تفسیر به رأی ندارم درند ایرانیان قبل از اسلام از دید زرتشت، بارقه ای از آسمان (از جانب اهورامزدا) بر زمین تابید در مقابل اهریمن فرود آمده تا آتش (نماد) انسان ها را از کجی و اهریمن محفوظ دارد. قمری به صورت یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویژه از ونیز» به ایران آورده می شده به هنگام جابجایی درراه می شکست.
آینه کاری در آغاز با نصب جامه ای یکپارچه آینه بر بدنۀ بنا آغاز شد. نه تنها درون بنا که دیواره های ایوان های ستون دار عصر صفوی نیز با آینه های بزرگ تزیین می شد.
جابری انصاری در تاریخ اصفهان و ری می نویسد تا حدود سال 1300. ه ق آینه ای بسیار بزرگ و شفاف به نام آینه چهل ستون نما یا بر دیوار بالاسر حوض ایوان کاخ چهل ستون نصب بود که هرقدر جمعیت از درب چهل ستون که تا عمارت تقریباً یک صد و هشتاد تیر فاصله داشت، عکس آن جماعت در آن آینه به خوبی نمودار بود، این آینه را به عمارت مسعودیِ (قصرضل السلطان) در تهران منتقل کردند و با زدودن جیوه آن به دری بلورین و تراش دار که باقرقره و فنر بازبسته می شد تبدیل کردند. این درب در نهضت مشروطیت با هجوم بختیاری ها به مسعودیِ شکست. کاربرد آینه های بزرگ در کاخ های دورۀ قاجاریه دوم یافت. آینه کاری تالار آینه و کاخ الماس، کاخ شمس العماره، کاخ بادگیر کاخ گلستان از بهترین نمونه های کاربرد آینه قدی در این دوره است. آینه کاران ایرانی در مسیر تکامل هنر خود از قطعات کوچک تر آینه بهره گرفته و به پدید آوردن آثار دقیق تر و ظریف تر پرداختند.
برای این کار جام های ِ آینۀ نازک به کشور آلمان سفارش داده شد و با ورود آن ها دربرش سهولتی تازه پدید آمد و قطعات آینه را آسان تر برش می دادند. هنرمندان آینه کار این آینه ها را به اشکال مختلف هندسی چون لوزی و مثلث، مستطیل و جز آن می بریدند و به صورت تخت و برجسته در کنار هم به طور یکنواخت و منظم می چیدند.
البته هنر گره سازی (از کنار هم چیدن اشکال منتظم هندسی) در صنعت چوب و البته هنر کاشی سازی معرق که سابقه دیرینه در این مرزوبوم دارد وجود داشته و کار بردن آن در هنر آینه کاری که خود به نسبت جدید پرهنرهای سنتی 400 سال هست، رخنه کرده و از آن آرایه های داخلی بسیار زیبا خلق شده است، قریب به اتفاق اکثر اساتید این هنر، رایج ترین طرح ها در آینه کاری را شیوه (گره سازی) و (رسمی سازی) می دانند این از دیدگاه گوناگونی شکل ها و تنوع کاربرد گسترده ای در تمام شاخه های هنر ایران دارد طرح های دیگر چون (قاب سازی) یا (قاب بندی) به شیوه گوناگون به ویژه در تزیین سقف ها به کار می رفت. گاهی قاب های تشکیل دهنده سقف تنها از آینه های مستطیل شکل شامل می شد (شبکه بندی سقف) و بازتاب تصویر دیوارهای آینه کاری شده و اشیای داخل تالار عمارت و نقش های رنگارنگ قالی کف تالار شیشه های رنگی پنج دری ها و دروسی ها را در خود داشت و منظرهای دلپذیر پدید می آورد. سقف (تالار آینه) کاخ گلستان یکی از بهترین نمونه های این گونه آینه کاری است. شکل های حجمی نیز در آینه کاری درگذشته و حال معمول بوده است. ازجمله نیم کره ای کوژ یا کاو که به (کاسه)، (جام) یا گل جام شهرت دارد و یا مقرنس هایی که با آینه کاری پوشانده می شود و سقف نیم گنبدی (نیم کاره) ایوان ها یا زیر گنبدها » سه کنج ها» و بر کاربندی ها به کار می رود. از بهترین نمونه های این گونه تزیینات مقرنس های ایوان آینه حضرت معصومه در قم است.