طرح انتقال آب؛ خوب یا بد

مدتی است با بروز بحران کم آبی در کشور، مسئولان با جدیت از انتقال آب از خلیج فارس، یا دریای خزر و سرچشمه های کارون به مناطق دچار بحران صحبت می کنند. هرچند که از زمان اعلام طرح انتقال آب کارشناسان همچنان بر این باورند که کمترین تبعات آن بروز تنش های اجتماعی است آیا با لوله کشی، مشکل آب حل خواهد شد، یا اکنون پس از اجرای برخی پروژه های افراطی سدسازی، نوبت پروژه های چند هزار میلیاردی انتقال آب است تا محیط زیست باز قربانی شود؛ درنتیجه به نظر می رسد تبعات انتقال آب بسیار بیشتر از پیامدهای سدسازی باشد. بسیاری از کارشناسان این حوزه معتقدند بحران آب در کشور حاصل مدیریت نادرستی است که نه همین سال های اخیر بلکه در طی روندی چندین ساله به این مرحله رسیده است. اکنون نیز که تصمیم بر انجام پروژه های انتقال آب گرفته شده، باید هزینه های نجومی بابت انجام آنها تأمین شود. جای خالی برنامه ریزی آنچه در معضل کم آبی در کشورمان بیشتر خودنمایی می کند بحران آب زیرزمینی یعنی تنها منبع مطمئن آب است. اما همین ذخایر ارزشمند نیز به دلیل بی تدبیری مسئولان ذی ربط و وفور مجوز حفر چاه، منجر به سوءاستفاده و برداشت های غیرمجاز آب های زیرزمینی شده است. علاوه بر آن، به دلیل نبود برنامه ریزی مناسب و سنجیده در دولت های گذشته برای کشاورزی، افزایش بی رویه مصرف آب در این حوزه، بسیاری از ذخایر را کاهش داد. اکنون استان ها و روستاها با خطر اتمام منابع آب زیرزمینی روبه رو هستند. پرداخت هزینه ها از جیب مردم چندی پیش وزیر نیرو هم به طرحی برای انتقال آب از جنوب به فلات مرکزی اشاره کرد. طرحی که در قالب آن آب قابل شرب از حاشیه خلیج فارس و دریای عمان به 17 استان فلات مرکزی که حدود 45 میلیون جمعیت کشور را در خود جای داده است، منتقل شود. در این زمینه حدود 50 تأسیسات آب شیرین کن در طول سواحل دریای عمان و خلیج فارس احداث شده تا شهرها و روستاهای این منطقه از آب شیرین برخوردار شوند، چیت چیان، وزیر نیرو معتقد است باید همه راه های استحصال آب را تجربه کرد! به عنوان نمونه مطابق آمارها در استان کرمان میزان برداشت سالانه از منابع آب زیرزمینی حدود 6 میلیارد مترمکعب بوده است. این میزان بیش از 30 برابر حجم آبی است که قرار بود از زاگرس به کرمان انتقال یابد و 50 برابر آبی است که انتقال آن از دریای عمان به کرمان و یزد پیش بینی شده است. هزینه تأمین هر مترمکعب آب در این پروژه ها حدود 100 هزار ریال (10 هزار تومان) برآورد شده است که البته این رقم طبق معمول در زمان اتمام پروژه بیش از این خواهد شد. اکنون صحبت از دریافت 3 درصد این هزینه ها از مردم است اما با توجه به مشکلات دولت در پرداخت هزینه های عمرانی، مطالبات انباشته شده پیمانکاران آب و برق از دولت های قبل، در نهایت این مصرف کنندگان هستند که باید هزینه تأمین آب را پرداخت کنند. با توجه به این شرایط تجربه نشان داده در کشورهای درحال توسعه مانند ایران، شرایط لازم برای انتقال آب از سوی سازمان و نهادی فراهم نشده و اصرار در اجرای این نوع پروژه، هزینه های زیادی را به دنبال دارد. اما یکی از مهم ترین نگرانی هایی که در زمینه اجرای این نوع طرح ها ذهن بسیاری را به خود مشغول می کند، عواقب و نتایجی است که اجرای این طرح برای محیط زیست در پی خواهد داشت. فعالان محیط زیست نگرانند! طبق آخرین آمارها در طرح جامع، پیش بینی شده که 17 استان با جمعیت 47 میلیون نفر تأمین آب شود و استان های خراسان جنوبی و شمالی در محوریت آن قرار دارند. اما این اقدام ابعاد گسترده ای دارد؛ اول آنکه انتقال آب مشکلات زیادی را چه در مسیر انتقال و چه در مقصد ایجاد می کند. به گفته کارشناسان این پروژه ها در هر یک از شهرها نیازمند سازه ها، کانال ها، پمپ های عظیم و تشکیلات گسترده ای است تا آب توسط آن پمپ ها به داخل کانال کشیده شود و مسیر چند هزار کیلومتری را طی کند. بعد دیگر آن استفاده از آب شیرین کن هاست تا آب شور دریای خزر را شیرین کرده و به آب قابل استفاده جهت کشاورزی و مصارف شهری تبدیل شود، هرچند این آب شیرین کن ها هم خطراتی را برای دریای خزر به همراه دارد. یکی از این خطرات، بالا رفتن درجه حرارت آب در اطراف آب شیرین کن هاست که باعث برهم خوردن تعادل حرارتی آب و از بین رفتن موجودات آبزی می شود. چرا مخالفت نیم نگاهی به پیشینه طرح های انتقال آب در کشور حاکی از عدم موفقیت چنین طرح هایی است. به عنوان مثال برای انتقال آب از سرشاخه های رودخانه دز به قمرود میلیاردها هزینه شد تا ده ها کیلومتر لوله و کانال آب را به سرشاخه های دز منتقل کنند و آب پشت سد 15 خرداد جمع شود و برای مردم قم آب شرب تأمین کند. سدی که متأسفانه آب آن فرار می کند و چون عمق دریاچه کم است میزان تبخیر زیادی دارد. به این ترتیب آبی که با این هزینه به سد می رسد هدر رفته به همین دلیل از کیفیت لازم برای آب شرب برخوردار نیست و حتما باید شیرین سازی بشود تا به دست مردم قم برسد.آن طرف ماجرا هم مردمی هستند که با انتقال آب از منطقه، با خشکی باغ ها و زمین های کشاورزی مواجه می شوند. به این ترتیب، مدیران آب می توانند در حذف یا کاهش بحران کم آبی به جای دست زدن به طرح های نگران کننده، ابتدا فعالیت های توسعه ای را با آمایش سرزمین منطبق کنند. این یک ضرورت است که برای جزئیات تمامی مسیرهای طرح مطالعات دقیق انجام داده و ارزش اقتصادی آن محاسبه شود و آنچه بیشتر بر آن تأکید می شود این است که تمام گزینه های ممکن بررسی و اجرایی شود، اگر پس از اجرای همه راهکارهای ممکن، باز کمبود آب وجود داشت می توان به فکر انتقال آب بود که این نوع طرح ها هم باید با مطالعه و دقیق انجام شود.