بادگیرهای ایرانی

قسمت دهم از دیرباز در نقاط گرم ایران برای خنک کردن خانه ها و ساختمان ها از بادگیر یا کولر طبیعی استفاده می کردند. در شهرهای گوناگون بادگیرها را به شکل و اندازه و با طرح های مختلف می سازند، اما اساس کارشان یکی است؛ باد را بگیرد، جهتش را تغییر دهد، آن را به پایین و درون خانه هدایت کند و با به گردش درآوردن هوا خانه را خنک کند. دکتر مهدی بهادری نژاد، دانشگاه صنعتی شریف: اما در زمانی که باد نمی وزد نقش بادگیر چیست؟ دیواره های ستون بادگیر شب هنگام که هوا خنک است، سرما را در خود ذخیره می کنند. در نتیجه، زمانی که باد نمی وزد، مانند برخی از روزهای گرم تابستان، هوایی که وارد بادگیر می شود در اثر تماس با دیواره درونی بادگیر خنک شده و چون هوای سرد، چگالی بیشتری دارد و سنگین تر است رو به پایین و درون ساختمان حرکت می کند و بر اثر اختلاف نیروی شناوری از در و پنجره های ساختمان بیرون می رود و در نتیجه تهویه هوا انجام می پذیرد. البته این پتانسیل رانش در اثر اختلاف چگالی، محدود است و فقط در ساعات اولیه روز کارآیی دارد. بااین حال، عملکرد اصلی بادگیر در زمانی است که باد می وزد. حرکت باد باعث ایجاد اختلاف فشار بین ورودی بادگیر در بالای بام و در و پنجره های ساختمان در پایین می گردد و همین موضوع باعث ایجاد گردش هوا یا جریان هوا می گردد و تهویه انجام می شود. یزد را به عنوان شهر بادگیرها می شناسند. در این شهر انواع مختلف بادگیرها را می توان مشاهده کرد که تاریخ ساخت بعضی از آنها به زمان تیموریان می رسد. در این شهر، بادگیرها که معمولا آجری اند چند متر ارتفاع دارند معمولا روی بام قرار می گیرند؛ و اما بلندترین بادگیر ایران که در باغ دولت آباد یزد ساخته شده 5/33 متر ارتفاع دارد. دکتر محسن میرجانی، دانشگاه یزد: بادگیر باغ دولت آباد با ارتفاع بیش از 33 متر، بلندترین بادگیر در ایران است که از نظر تکنیکی و موقعیت ویژه ای که در آن ساخته شده، می تواند خنکی، نسیم و تهویه مطبوع را به داخل فضاهای بسته هدایت کند. باد هنگامی که وارد مجرای اصلی می شود، با توجه به اختلاف فشار بین بالا و پایین، از ستون یا میله بادگیر به طرف پایین حرکت می کند؛ بعد با آب حوضی که در زیر میله قرار دارد و معمولا در مناطق کویری از آب قنات تأمین می شود، برخورد می کند و اگر ناخالصی یا گرد و غباری در هوا باشد، گرفته می شود. بدین ترتیب هوای مرطوب و خنک در داخل اتاق ها جریان می یابد. بادگیر نشانه آن است که ما ایرانیان در این مناطق کویری و گرم و خشک توانسته ایم با این فن آوری، هوای پاک و خنک را بدون هزینه به داخل منازلمان بیاوریم. دکتر مهدی بهادری نژاد، دانشگاه صنعتی شریف: و اما هنگام شب درصورتی که باد نوزد، بادگیر برعکس عمل می کند و مانند یک دودکش هوای گرم درون اتاق ها را که سبک تر است تخلیه می نماید. در این شرایط بادگیر باعث می شود تا هوای خنک بیرون، از داخل پنجره ها و درها وارد اتاق شده و گرمای درون اتاق ها و ستون بادگیر بالا رفته و تخلیه گردد و درنتیجه تهویه مطلوب هوا انجام پذیرد. بادگیرها در بالا معمولا یک یا دو و برخی تا هشت هواکش دارند که با آجر، یا با گچ تزیین شده اند. بادگیر را برای اتاق های نشیمن کاروانسراها، شبستان مساجد و آب انبارها هم می سازند. بادگیرها نشان دهنده آنند که ایرانیان در میان کویرهای خشک و سوزان برای آوردن هوایی پاک و خنک و دلپذیر به خانه هایشان از هیچ کوششی فروگذار نکرده اند.