رصدخانه ای به وسعت علم

خواجه نصیرالدین توسی از دانشمندان برجسته ای که خدمات ارزشمند علمی فراوانی داشته است. ازاین رو پنجم اسفند روز بزرگداشت وی و به نام روز مهندسی نام گذاری شده است. همچنین یادگارهایی به نام خواجه نصیرالدین توسی در جهان ثبت شده است؛ از جمله نام گذاری دهانه آتش فشانی 60 کیلومتری در نیم کره جنوبی ماه و نام گذاری سیاره ای که به وسیله ستاره شناس روسی نیکلای استفانویچ چرنیخ در 1979 میلادی کشف شد، همچنین پایگاه اینترنتی جستجوگر گوگل در 2013 میلادی به مناسبت 812مین سالگرد تولد خواجه نصیرالدین تصویر وی را در تارنمای خود قرار داد. یکی از کارهای مهم و تأثیرگذار توسی، بنای رصدخانه مراغه است و همان طور که می دانید به عنوان یکی از بزرگ ترین رصدخانه های جهان مطرح شد. تاریخ ایران چند دهه قبل از ساخت این رصدخانه، شاهد یورش های وحشیانه مغول و قتل و غارت های آنان بود و به دنبال آن تخریب و نابودی کتابخانه ها و مراکز علمی و همچنین کشتار دانشمندان بوده است. در چنین شرایطی که یک باره بساط علم و معرفت از این دیار رخت بربست و دانشمندان دیگر آرامش و تمرکز فکری لازم را نداشتند، چند دانشمند ایرانی بانفوذ در دستگاه مغول و ایلخانان موجب اندک تغییری شدند. رصدخانه مراغه مغولان از فضل و معرفت سهم زیادی نداشتند اما به ستاره شناسی علاقه مند بودند. سال 657 هولاکو با استقرار در مراغه از خواجه نصیرالدین خواست تا رصدخانه ای در آنجا بنا کند. این رصدخانه در روزگاری که از تلسکوپ و دوربین های پیشرفته خبری نبود، روی تپه ای در غرب مراغه ساخته شد. ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه ای ساخته شده بود. در ساختمان های جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده است. در سال های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا روی بخشی از آن ساخته شده است. رصدخانه مراغه دارای 510 متر طول، عرض تقریبی 217 متر و ارتفاع 110 متر است و دارای قسمت های مختلف از جمله برج مرکزی رصدخانه، واحدهای مدور پنج گانه، کتابخانه و محله مسکونی دانشمندان، مسجد، مدرسه، چاه آب و کارگاه بزرگ دانشمندان بوده است. در فضای داخلی آن هم یک راهرو و 6 اتاق تعبیه شده بود که همه از جنس قلوه سنگ، لاشه، سنگ های تراش خورده و ملات گچ بوده اند. در ورودی برج آجری هم کاشی های بزرگ لعابدار در سه طرح و نوع مختلف به کاررفته است. ساخت این بنا حدود 15 سال به طول انجامید. رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و درواقع یک سازمان علمی گسترده بود که شاخه های مهم علمی در آن تدریس می شد. یکی از ویژگی های مهم این بنا وجود کتابخانه ای شامل 400 هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی بود. مشهورترین دانشمندان آن زمان، قطب الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان، فیلسوف و فرهنگ نامه نویس مسیحی به نام ابن العبری و دانشمندان چینی از جمله فائو مون جی در این مرکز فعالیت داشتند. در دهه 50 خورشیدی، پرویز ورجاوند و همکارانش به کاوش در محوطه این رصدخانه پرداختند و قسمت های مختلف آن را شناسایی کردند. امروزه تنها پی های بخش های مختلف و بخشی از آن باقی مانده است. همه روزها روز مهندس است نقش و تأثیر مهندسی در حوزه ساخت وساز بر هیچ کس پوشیده نیست. امروز با گذشت ده ها سال، همچنان انتظار می رود توانمندی و قدرت تفکر مهندسی تبدیل به پروژه های اجرایی منطبق با فضای فعلی بوده و رضایتمندی مخاطبان این قشر را شاهد باشیم. اگر روزی به نام مهندسی و در بزرگداشت دانشمندی فرزانه که می تواند الگویی برای جامعه مهندسان باشد، در نظر گرفته شد، همه روزهای دیگر سال را با تدبیر و به کارگیری علم و اخلاق به شکل حرفه ای در خدمت عمران و آبادانی سرزمینمان باشیم تا همه شعارها و محاسبات به یک روز خاص خلاصه نشود.