آینده خشک تر و گرم تر برای ایران

معاون مرکز پژوهش های کاربردی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، مقابله با ریز گردها را نیازمند روش های نوین دانست و گفت: چشم انداز کنونی، اُفق مرطوبی را برای کشور رقم نمی زند و شواهد نشان می دهد که ایران به سمت خشک تر شدن در حال حرکت است. بر اساس اعلام محققان کشور در حال حاضر 130 هزار کیلومترمربع اراضی با پتانسیل منشأ گردوغبار شناسایی شده است؛ ضمن آنکه تالاب های خشک شده و اراضی کشاورزی که به دلیل کم آبی با سوء مدیریت رهاشده اند، اکنون به کانون های گردوغبار در کشور تبدیل شده اند. این امر موجب شده تا توفان های گردوغبار که در گذشته تنها بخشی از کشور را دربر گرفته بود، امروزه کل کشور متأثر از این پدیده باشد؛ به گونه ای که به گفته دکتر شهبازی، مدیر فنی پروژه ملی ریز گرد و معاون مرکز پژوهش های کاربردی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی به دلیل تقویت بادهای جنوبی و جنوب شرقی این پدیده تشدید شده است. کانون های ریز گرد در کشور دکتر رضا شهبازی، مسئول پروژه مطالعات گردوغبار سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با اشاره به قطعی برق خوزستان به دلیل ریز گردها، گفت: این اولین تجربه کشور در این زمینه نبوده است؛ بلکه در سال 93 نیز این رخداد در آبدانان استان ایلام رخ داد که منجر به اختلال در سیستم برق رسانی و پیامدهای آن درزمینهٔ آب رسانی در این شهرستان شد. وی بابیان اینکه در همان سال از سوی سازمان زمین شناسی و اکتشاف معدنی گزارش های آن تهیه و اعلام شد، خاطرنشان کرد: واقعیت این است که توفان های بزرگ و اصلی که در این مناطق رخ می دهد، از فصول خشک و تابستان به سمت فصول مرطوب تر سال به ویژه در زمستان تغییر الگو داده اند؛ به گونه ای که شاهد این توفان ها در فصول مرطوب تر سال در جنوب غرب به ویژه در خوزستان هستیم. شهبازی، با تأکید بر اینکه در مناطق مرکزی کشور شاهد این توفان های بزرگ هستیم، یادآور شد: عمده دلایل آن دخالت های انسان درزمینهٔ مهار و کنترل آب ها و آب های سرریز بالادست است. در طول سالیان گذشته این آب ها چرخه طبیعی خود را طی می کردند؛ علاوه بر آن ما امروزه شاهد تغییر الگوی اقلیم کلان و جابه جا شدن آن ها هستیم. این محقق بابیان این که از دیدگاه زمین شناسی جریان های جنوبی، جنوبی شرقی و جنوب غربی در حال تشدید شدن است، اظهار کرد: تشدید این جریان ها زمانی که با رطوبت همراه شود، بارندگی های سیل آسایی رخ می دهد و اگر شرایط خشک باشد، توفان های گردوغبار را به همراه دارد؛ چراکه این جریان ها از پهنه های خشکی چون شبه جزیره عربستان، عراق، اردن و سوریه عبور کرده و به داخل کشور نفوذ می کنند. وی مراتع تالابی و یا مراتع فصلی خشک شده را ازجمله کانون های گردوغبار داخلی دانست که در گذشته آبگیری می شده، ولی در سال های اخیر خشک شده اند؛ ضمن آنکه پوشش سطحی آن ها کم شده و این امر شرایطی را ایجاد کرده است که به طور مشخص توفان هایی ورای تصور و ورای آنچه در آمارهای 50 تا 60 سال گذشته ثبت شده است را شاهد باشیم. معاون مرکز پژوهش های کاربردی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، دلیل این پدیده را تغییرات اقلیمی نام برد و یادآور شد: جریان های عمومی فرامرزی هستند، ولی تغییرات ایجادشده در کشور مانند خشک شدن اراضی موجب تشدید جریان های داخلی شده است، به گونه ای که شاهد نفوذ جریان های جنوبی به تهران و اصفهان و جریان های شمال شرقی تشدید شده به مناطقی چون بندرعباس هستیم. وی نمونه بارز این وضعیت را جریان های جازموریان دانست که تا دو سال گذشته تأثیر خاصی در داخل کشور نداشت، بلکه عمدتا با حرکت به سمت شرق کشورهای پاکستان و هند را تحت تأثیر قرار می داد؛ ولی سال گذشته به دلیل یک جریان شمال شرقی تقویت شده، موجب تعطیل شدن فرودگاه بندرعباس شد. شهبازی تأکید کرد: این فرودگاه در سال های گذشته به دلیل گردوغبار تعطیل شده بود؛ ولی دلیل آن توده های گردوغباری بوده است که از سمت امارات و یا صحرای ربع الخالی به ایران نفوذ کرده بود نه به دلیل جریان های جازموریان. آینده خشک در انتظار ایران شهبازی دخالت انسانی و تغییرات الگوهای اقلیمی را دو عاملی دانست که کشور را به سمت افق جدیدی هدایت می کند و گفت: این افق ممکن است برای برخی مناطق مانند شهرهای شمالی و جنوبی مرطوب تر شود، ولی به طور مشخص برای کل کشور یک افق مرطوب نیست و در پهنه اصلی کشور چشم انداز خشک تر و گرم تری را رقم می زند که همراه با رخدادهای حدی است. وی رخدادهای حدی را رخدادهای اقلیمی دانست و دراین باره توضیح داد: پدیده های حدی یا ما را با خشکی های شدید و یا باران های سیل آسا مواجه می کند به گونه ای که بر اساس ایستگاه هواشناسی جم در بوشهر در یک روز به اندازه 3 سال بارندگی داشته است. مدیر طرح ملی ریز گردها بادهای شدید و وارونگی های خیلی شدید، مداوم و پایدار در سامانه های شهری را از دیگر پیامدهای پدیده های حدی ذکر کرد و یادآور شد: بر این اساس نه به طور قطعی، ولی چشم اندازی که بر اساس شواهد مشاهده می کنیم، نشان از تکرار و بسامد این پدیده ها و این رخدادها دارد. راهکار اصلی مقابله و مواجهه با ریز گردها شهبازی با تأکید بر اینکه در حوزه ریز گردها با دو موضوع مقابله و مواجهه روبرو هستیم، اظهار کرد: حوزه مقابله آنجایی است که سازوکارهایی را می اندیشیم و سازوکار اصلی ما در این حوزه کنترل و مهار ریز گردها و توفان های ماسه، مدیریت جامع حوضه آبخیزداری و منابع است. وی با اشاره به وضعیت سدسازی در کشور خاطرنشان کرد: کشور به سدسازی نیاز دارد، ولی نه سدهایی که در اطراف آن جمعیت ساکنین را افزایش دهیم، همانند اتفاقی که در کرج رخ داده است. سدها برای جمعیت، در بازه زمانی و برای خدمات دهی مشخص شهری، کشاورزی و صنعتی ساخته شده اند و ما نیاز به سدهای کنترل شده داریم. معاون مرکز پژوهش های کاربردی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی همچنین به روش های مهار ریز گرد در کشور اشاره کرد و گفت: در خصوص مدیریت منابع آب و مهار ریز گردها نباید بر یک روش تأکید شود و یک روش خاص به کناری گذاشته شود. به عنوان مثال برخی بر بوته و یا نهال کاری برای مهار ریز گرد در حالی تأکیددارند که در این مناطق کم آبی و خشک سالی حاکم است. این محقق بابیان اینکه تأکید بر روش های تک محوری در کنترل ریز گردها ما را به چشم انداز خاصی رهنمون نمی کند، اضافه کرد: راهکار اصلی کشور در این زمینه توجه به مبانی آمایش سرزمینی است در کشورهای توسعه یافته جمعیت در پیکره اصلی و داخلی کشور متمرکز نشده است. به گفته وی، در ایران تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ مانند تهران، اصفهان، کرج و مشهد است؛ ولی در منطقه چابهار جمعیت کمی ساکن هستند و درعین حال تلاش های زیادی برای توسعه بندر استراتژیک چابهار وجود دارد. شهبازی با تأکید بر اینکه زمانی می توانیم در مهار ریز گردها موفق باشیم که بتوانیم در قالب برنامه بلندمدت همه روش ها را در کنار هم قرار و توسعه دهیم، ادامه داد: در برنامه های کوتاه مدت نیز باید به مسائلی چون چرخش آب ها، مدیریت منابع آب، پساب ها و هر روشی که بتوان از یک واحد حجم آب صرفه بیشتری را ببریم، توجه شود. این محقق با تأکید بر ضرورت مالچ پاشی، گفت: هرگز فراموش نکنیم که مالچ پاشی و روش های مشابه برای تثبیت تپه های ماسه ای کاربرد دارد. وی منشأ پدیده گردوغبار داخلی را عمدتا مناطق تخریب شده، اراضی کشاورزی رهاشده و تالاب های خشک دانست و افزود: عمده کانون های ریز گرد داخلی مناطق بیابانی است؛ ازاین رو باید رویکرد متفاوتی در خصوص برنامه های توسعه ای این مناطق داشته باشیم؛ چراکه بیابان ها مناطقی نیستند که ما از آن ها انتظار تولید کمیتی و یا تولید غذا در حجم را داشته باشیم، بلکه مناطق بیابانی مناطقی است که می توانیم از گیاهان آن مواد مؤثره دارویی استخراج کنیم ضمن آنکه بیشتر معادن کشور مانند نفت در مناطق خشک و بیابانی هستند.