ای حرمت قبله حاجات ما بررسی معماری حرم مطهر امام رضا(ع)

کد مطلب:2634چهارم شهریورماه امسال مصادف با سالروز ولادت باسعادت امام علی بن موسی علیه السلام است، به همین مناسبت نگاهی داریم به معماری حرم آن حضرت. آرامگاه امام رضا (ع) در مشهد یکی از معروف ترین بناهای مذهبی ساخته شده در ایران است؛ بنایی که با برخورداری از متنوع ترین ویژگیها و عناصر معماری ایرانی اسلامی، هر ساله پذیرای میلیون ها زائر و گردشگر است و تا به امروز بارها مورد بازسازی و توسعه قرار گرفته است.مشهد در ابتدا روستای کوچکی بود که در خاک توس و در دهکده سناباد بنا شد. این مکان با دفن هارون الرشید و به «بقعه هارونیه» شهرت یافت. پس از دفن هارون، به دستور مأمون آرامگاهی به سبک معماری خراسانی در اطراف قبر ساخته شد.امام رضا (ع) پیش از سفر به مرو، این مکان را به عنوان محل دفن خود به همراهانش نشان داد. پس از شهادت امام در توس، پیکر او را در همین بقعه به خاک سپردند و نام آنجا به «مشهدالرضا» تغییر کرد. تا زمان ظهور سربداران، قبر هارون الرشید در پایین قبر امام قابل رؤیت بود اما سربداران صورت قبر هارون را محو کردند.چه کسی اولین گنبد حرم را ساخت؟این بقعه در دوران سامانیان، دیالمه و غزنویان بارها مورد تعمیر و افزودن تزئینات قرار گرفت، اما نخستین گنبد در دوران سلطان سنجر سلجوقی بر فراز قبر ایشان نصب شد. جنس گنبد از کاشی و دارای مقرنس های آینه کاری شده بود که تا به امروز هم به جامانده است. سلطان محمد خوارزمشاه نیز حرم را با مرغوب ترین کاشیهای آن زمان تزئین کرد و دستور داد دو محراب به حرم اضافه کنند. مناره گنبد در دوره غزنویان و به دستور ابن معتز، حاکم شیراز بنا شد.حرم امام رضا (ع) از معدود بناهایی بود که در حمله مغولان به ایران تخریب نشد و تنها آسیب های جزئی به آن وارد شد. مغولان با اینکه با حمله به خراسان، شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند، اما پس از غارت اموال حرم، به بنای اصلی آن آسیبی نرساندند.شکوه هنرهای هنرمندان ایرانی در آرامگاه امام هشتمدوران تیموریان از دوره های درخشان معماری حرم امام رضاست. در آن دوران به دستور همسر شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد، یکی از زیباترین و معروف ترین مساجد اسلام، توسط هنرمندان و معماران ایرانی در سمت قبله حرم و صحن جنوبی آن ساخته شد. مسجد گوهرشاد به لحاظ فرم و معماری در جهان اسلام بینظیر است. کتیبه های ورودی مسجد گوهرشاد در جهان اسلام نظیر ندارد. این مسجد با ایوان های بلند و تاق های خوش نقش و کاشیکاریهای نفیس از زیباترین مساجد ساخته شده در ایران است. معمار این مسجد قوام الدین شیرازی است. مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر نیز در همین دوران به مجموعه حرم اضافه شدند. در زمان نادرشاه افشار ایوان صحن تیموری طلاکاری شد و نقاشی دیوارهای حرم را تجدید کردند.پس از به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه، بر شکوه و عظمت حرم افزوده شد. شاه تهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از پادشاهانی بودند که در بازسازی و توسعه حرم نقش داشتند. کمال الدین محمد یزدی، از معماران معروف آن دوره به دستور شاه عباس روکشی از مس و طلا بر گنبد ساخت. همچنین متن کتیبه گنبد به دست علیرضا عباسی خوشنویس و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه ای به خط ثلث نوشته شد. از دیگر تحولات حرم در این دوره میتوان به توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق ها، غرفه ها، سردرها و ایوان های شرقی و غربی آن، ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان اشاره کرد.در دوران قاجاریه هم به حرم توجه ویژه ای شده و سومین ضریح در دوران حکومت فتحعلیشاه ساخته شد. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، کاشیکاری و تزئینات صحن آزادی انجام شد.در دوران پهلوی دوم نیز تعمیراتی در حرم انجام شد، اما بخش بزرگی از توسعه حرم امام رضا (ع)، پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت.ضریحاز ابتدا ضریح در مرکز بنای حرم نبود، بلکه در سمت چپ آن قرار داشت. در دوره های گذشته ضریح های مختلفی روی مزار نصب شد. اولین ضریح که از جنس چوب و طلا بود در زمان شاه تهماسب صفوی و در سال 957 هجری قمری نصب شد که روی کتیبه های آن سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده بود. دومین ضریح از جنس فولاد مرصع بود که در سال 1160 به دستور شاهرخ میرزا نوه نادرشاه افشار ساخته و نصب شد.سومین ضریح در سال 1238 هجری قمری و در زمان فتحعلیشاه قاجار از جنس فولاد ساخته و روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح در سال 1338 هجریشمسی به علت پوسیدگی پایه هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد و چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره در سال 1338 شمسی به جای آن نصب شد. این ضریح توسط حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و با استفاده از مصالحی چون نقره، طلا، آهن، مفرغ و چوب گردو ساخته شد.پنجمین ضریح پس از یک برگزاری یک مسابقه هنری بین هنرمندان ایرانی انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچیان، هنرمند و مینیاتوریست ایرانی بود. در این ضریح علاوه بر توجه به مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، نمادهایی از معماری دوره های پیشین را نیز دیده میشود. ساخت این ضریح از سال 1372 تا 1379 طول کشید و آن را از فولاد و چوب گردو ساختند. در چهار جهت آن 14 محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ تر که آن نیز به کلمه «الله» ختم میشود، قرار دارد.گنبدگنبد طلای حرم دارای دو پوشش در سقف حرم و بالای آن است. پوشش سقف که به صورت مقعر و مقرنس است به نام «قبه» شناخته میشود.مناره هادر کل 12 مناره در بناهای حوزه حرم امام رضا وجود دارد. در حرم دو مناره با روکش طلا وجود دارد که یکی از آنها نزدیک گنبد و دیگری مقابل آن و در قسمت بالای ایوان عباسی (صحن انقلاب) واقع شده است. مناره نزدیک گنبد در زمان ساخت گنبد بناشده، اما مناره دوم از آثار دوره نادری است.ایوان هاحرم امام رضا (ع) دارای چند ایوان است که نمونه های قابل توجهی در معماری ایرانی اسلامی هستند. ایوان جنوبی که به «ایوان طلا» معروف است توسط امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا در قرن نهم هجری ساخته شد. این ایوان که 21 متر ارتفاع دارد از خشت های طلا ساخته شده و دارای چهار در است و سطح آن در زمان نادرشاه افشار طلاکاری شد. ایوان عباسی در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد. ارتفاع آن 22 متر است. ایوان غربی حرم نیز با 24 متر از بلندترین بناهای حرم است و بر سر در آن، ساعت بزرگی وجود دارد، به همین دلیل به آن ایوان ساعت نیز گفته میشود.ایوان شرقی یا ایوان نقاره خانه نیز مانند ایوان غربی از دو ایوان مجزا تشکیل شده است. بر بلندای این بنا که 26 متر ارتفاع دارد ساختمان نقّاره خانه قرار دارد.سقاخانهاز بناهای معروف حرم، سقاخانه ای است که هم اکنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادرشاه افشار و بین سال های 1144 تا 1145 از سنگ مرمر ساختند. استاد اسماعیل طلاکار سقفی گنبدی شکل و پوششی هشت ضلعی روی آن قرار داد و سپس آن را طلاکاری کرد. این بنا در سال 1347 بازسازی شد.