معماری کعبه و بیت المقدس

*ندا نجف سلیمانی چهاردهم اردیبهشت امسال مصادف است با پانزدهم ماه رجب و سالروز تغییر قبله مسلمین از بیت المقدس به خانه کعبه. این واقعه مهم مبدا تحولاتی عظیم در تاریخ اسلام و حتی سایر ادیان گردید. بر اساس آنچه از شواهد تاریخی به دست میآید پیامبر اسلام به مدت 13 سال پس از بعثت و چند ماه بعد از هجرت به مدینه، به سوی بیت المقدس نماز میخواند اما از آن زمان به بعد و به امر پروردگار پیامبر خانه کعبه را به عنوان قبله معرفی کرد و دستور داد مسلمانان به هنگام نماز به سمت کعبه بایستند. از مجموع 15 آیه مربوط به مسجدالحرام سه آیه در رابطه با تغییر قبله است و هر سه آیه در سوره بقره قرار دارد. در این مجال میخواهیم به بررسی دو بنای مقدس کعبه و بیت المقدس ازنظر معماری و تاریخ ساخت آن ها بپردازیم. خانه کعبه بنا بر روایات تاریخی و کتب دینی خانه کعبه 10 بار بنانهاده شده است. فرشتگان، حضرت آدم، شیث، ابراهیم ،اسماعیل، العمالقه، جُرهم، مضر، قریش ، عبدالله بن زبیر و حجاج بن یوسف ثقفی. در سرزمین لمیزرع حجاز وقتی چشمه زمزم از دل زمین جوشید مردم گرد آن جمع شدند و بعدها این مکان مکه نام گرفت. کعبه در ابتدا به دست حضرت آدم به عنوان خانه خدا در سرزمین عربستان امروزی بنانهاده شد و سپس در طول سالیان متمادی به محل نگهداری خدایان بیشمار بت پرستان مبدل گشت. به دستور خداوند در زمان حضرت ابراهیم(ع) به دست وی همه بت ها برچیده شده و کعبه مرمت شد و به جایگاه اصلی خود یعنی به عنوان خانه خدا و عبادتگاه مؤمنان باز گشت. ساختمان کعبه ساختمان کعبه همان طور که از اسمش هویداست بنایی با پلان مربع شکل است. در معماری احجام با پایه مربع نمود استحکام و استواری است مبین امنیت و قطعیت که در ناخودآگاه ضمیر بدون هیچ واسطه ای دریافت میگردد و این اصل ویژگی بارز همه فضاهای فرعی دیگری است که در راستای محوریت و پرستش پدید آمده اند. این بنای مکعب شکل از سنگ هایی در ابعاد مختلف که بزرگ ترین آنها دارای طول یک متر و نود سانتیمتر و کوچکترین شان پنجاه سانتیمتر است، ساخته شده است. به هریک از چهار گوشه کعبه، رکن می گویند و کعبه بر چهار رکن بنا شده است: 1) رکن حجر الاسود: سنگ سیاه آسمانی است. به اعتقاد برخی از مسلمانان هنگام بنای کعبه توسط آدم، این سنگ را فرشتگان از بهشت آوردند و آدم آن را در گوشه ای از خانه نصب کرد. پس از بازسازی کعبه توسط قریش، این سنگ به دست پیامبر قبل از درب کعبه در رکن حجرالاسود نصب شد که محل شروع طواف حجاج است. 2) رکن عراقی 3) رکن شامی 4) رکن یمانی که قبل از رکن حجرالاسود قرار دارد. در اعتقاد مسلمانان (به ویژه شیعیان)این رکن محلی است که به اذن خدا شکافته شد تا فاطمه بنت اسد از آن داخل کعبه شود و علی (ع) در داخل کعبه متولد شود.در عرف مسلمانان هرگاه واژه رکن بدون پسوند به کار رود، مقصود از آن رکنی است که حجرالاسود در آن است. پرده کعبه بر روی کعبه پوششی سیاه رنگ وجود دارد که به آن «پرده کعبه» می گویند و بر روی آن آیه هایی از قرآن قلاب دوزی شده است. نقل است نخستین کسی که خانه کعبه را پرده پوشانید «حمیری» پادشاه یمن بود. از دیرباز سالی یک بار این پرده را تعویض می کردند که این سنت تا به امروز ادامه دارد.. بیت المقدس پرداختن به قدمت و کیفیت ساخت مجموعه بیت المقدس از دیدگاه معماری و به دوراز نظریه های موجود بین اقوام یهودی مسیحی و مسلمان به دلیل شرایط خاص سیاسی و فرهنگی و اهمیت موقعیت استراتژیک و نیز فاصله زمانی کهن و عدم دسترسی البته که کاری بسیار دشوار و مسئولیت پذیر میباشد. بنا بر روایت کتب تاریخی و دینی حدود پنج هزار سال پیش از این حضرت ابراهیم پس از مهاجرت از مصر شهر یُبُوس را که در آن دوران به شهر صلح و آرامش (یورشلیم) شهرت داشت برای اقامت برگزید و بر فراز کوه الموریا خیمه خویش را برپا ساخت. چندی بعد دراین مکان قربانگاهی بنا نمود که تقدس یافته و بیت الله نامیده شد.بعدها فرزندان وی که بنی اسراییل نامیده میشدند به دلیل وقوع خشکسالی این منطقه را رها کرده و به سوی مصر کوچ نمودند که مدت ها مورد آزار و اسارت فرعونیان قرار گرفتند. تا اینکه به هدایت موسی (ع) از بندگی مصریان نجات یافته و در حدود سه هزار سال پیش به فرمان حضرت داوود(ع) در جنگی ساکنان اورشلیم را شکست داده و دوباره به سرزمین خود بازگشتند و مسجد الاقصی را معبد خود قرار دادند. این معبد حدود ششصد سال پیش از میلاد توسط بخت النصر پادشاه بابل ویران شده و سپس دوباره به دست پادشاه ایران مرمت گردید و بنی اسراییل دوباره در آنجا مستقر گردیدند. در حدود سال پانصد و پنجاه میلادی کنیسه ای در این محل به دستور ژوستین به نام حضرت مریم ساخته شد. بعدها پس از فتح اورشلیم توسط مسلمانان مسجدالاقصی در همین محل بر روی معبد قبلی برپا گردید که مدت ها قبله مسلمانان بود. این مسجد درواقع گنبدی به رنگ زمردی دارد درحالیکه اغلب با قبه صخره که دارای گنبد طلایی است اشتباه گرفته میشود. درواقع این مجموعه بر فراز تپه و در جنوب شرقی شهر به مساحت حدود دویست و شصت هزار مترمربع دارای حصاری است که بدان حرم شریف اتلاق میگردد و یهودیان آن را کوه معبد مینامند که همچنین حدود دویست فضای دیگر ازجمله سقاخانه ها گنبدها ایوان مدرسه و دروازه کتابخانه را شامل است که در دوره های تاریخی مختلف برپا گشته اند. کوه الموریا دارای شیب تندی بوده است و برای از بین بردن تندی این شیب قبه صخره بر روی سکویی تخت بنا گشته و مسجدالاقصی نیز در دوطبقه تعبیه شده است تا سطحی صاف برای کف مسجد به دست آید. مسجدالاقصی به شکل چندضلعی نامنتظمی است که مساحتی حدود چهار هزار و چهارصد مترمربع دارد. طول ضلع غربی آن چهارصد و نودویک متر ضلع شرقی چهارصد و شصت ودو متر ضلع شمالی سیصد و ده متر و ضلع جنوبی دویست و هشتادویک متر است. طبقه نخست شامل هشتادوهشت ستون مربع شکل می باشد که دسترسی آن توسط پله ای از ایوان مسجد تأمین میگردد. در قسمت جنوبی دارای زیرزمینی است که به واسطه اختلاف سطح و شیب زمین به دست آمده و توسط دروازه ای به فضای بیرون راه مییابد. در کل یازده در دارد که هفت تای آنها هنوز هم مورداستفاده قرار میگیرد. دیوارهای مجموعه از سنگ ساخته شده و شامل چهارده دروازه میباشد که در حال حاضر ده دروازه مورداستفاده قرار میگیرد. آخرین فردی که دستورمرمت این دیوارها را داد سلیمان قانونی پادشاه عثمانی است. در داخل مجموعه حوضچه ای شامل دوازده شیر وجود دارد که دریای سلیمان نامیده میشود و نقل شده است کاهنان قبل از شروع عبادت دست و پای خود را در آن میشستند. و نیز راهرویی که دسترسی مکان مقدس بوده و در آنجا شمعدان ها و نان ها قرار میگرفت. *مهندس معمار