سدهایی که تنهایمان گذاشتند

گروه تأسیسات: در چند دهه گذشته سدسازی به عنوان یکی از معیارهای توسعه یافتگی محسوب می شد و کشورهای مختلف برای مدیریت منابع آب که صرف کشاورزی، تصفیه آب شرب شهری و آب مصارف صنعت می شد، به احداث سدهای بزرگ رو آوردند. کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نبود، ایران که مبدع تاریخی سیستم های مدیریت آب بود و هزاران سال به وسیله قنات زمین های فلات خشک کشور را آبیاری کرده بود، با پیروی از موج زمانه اقدام به ساخت سدهای بزرگ کرد و آن را همچون نشانه ای از توسعه یافتگی برشمرد. اولین نشانه ها از تغییر نگرش بر پایه برآوردهای "کمیسیون بین المللی سدهای بزرگ"، رودخانه های بزرگ هم، اکنون با 40 هزار سد مسدود شده اند که 45هزار سد در 50 سال گذشته ساخته شده ، و اینک اثرات مخرب این سدسازی بی رویه آشکار می شود، به گونه ای که در برخی از کشورها تخریب سدهایی را که از اولویت برخوردار نیستند و یا زیان های زیست محیطی داشته اند، در دستورکار قرار داده اند. برطبق آمار منتشرشده، در ایران از آغاز تاکنون بیش از 600 سد به بهره برداری رسیده و بیش از این مقدار نیز در دست ساخت یا مطالعه قرار دارد که از این حیث ما جایگاه سوم سدسازی جهان را از آن خودکرده ایم! این روند پیامدهایی نیز به همراه داشته که مورد انتقاد کارشناسان سدسازی و همچنین دوستداران منابع طبیعی و میراث فرهنگی، قرارگرفته که در اثر آبگیری دچار صدمه شده اند. روشن شدن اثرات مخرب سدسازی بی رویه در نهادی اجرایی که سال ها بر این شیوه اصرار می ورزیدند نیز نشانه ای از تغییر رویه کلان و نیز تغییر رویکرد به سدسازی به مانند نشانه ای از بالندگی و شکوفایی است. وزیر نیرو به عنوان وزارتخانه متولی احداث سد به روال سال ها گذشته انتقاد وارد کرد و با اشاره به خشک شدن دریاچه های هامون، ارومیه، بختگان، گاوخونی و مهارلو گفت: «طی سال های گذشته در ساخت سد افراط کردیم.» چیت چیان به حجم 76 میلیارد متر مکعبی تمام سدها اشاره می کند که در حال حاضر تنها 46 میلیارد در آنها آب ذخیره شده است؛ وزیر نیرو، نمونه هایی از سدسازی بی برنامه و با حداقل مطالعه را نام می برد: "سد ساوه ساخته شد برای اینکه قرار بود 130 میلیون متر مکعب آب در خود جای دهد، اما تاکنون 30 میلیون متر مکعب بیشتر در آنجا آب نیست، سد کرخه برای 7 میلیارد متر مکعب ساخته شد و بیش از 27 میلیارد متر مکعب آب در آنجا جمع نشده، سد سیمره دو سال است به بهره برداری رسیده و نیروگاه آن هم ساخته شده، اما چون آب کافی نبوده، اصلاً وارد نیروگاه نشده است." کارشناسان ناراضی از سدسازی در همایشی که در برای ارزیابی تطبیقی صورت گرفت، کارشناسان سدسازی به انتقاد از روال چندین دهه سدسازی کشور پرداختند. فاطمه ظفرنژاد کارشناس آب، به تبخیر حجم زیادی از آب هایی اشاره می کند که در پشت سدها ذخیره شده است. وی می گوید: سدها تنها توهم توسعه منابع آبی را ایجاد می کنند و مطالعات در بخش آب جنبه تزئینی دارد. نارسایی های مزمن سدسازی، ساخت وساز بسیار شتاب زده، و اجرا زدگی در توسعه آبخیزها، از مشکلات سدهای ما است. سدکرخه که بزرگ ترین سد کشور است، در سال به تنهایی 30 میلیون مترمکعب تبخیر دارد.برابر گفته های این کارشناس سالانه 5 تا 10 میلیارد مترمکعب از آب تجدیدپذیر کشور در مخزن سدها تبخیر می شود. محمدسعید کدیور، مشاور بین المللی مهندسین مشاور یکم، با اشاره به کمیسیون جهانی سدها که از سال 1997 در کشور سوئیس آغاز به کارکرده است، گفت: نظام فکری و طرز عمل دست اندرکاران سدسازی و اندیشمندان مباحث توسعه منطقه ای و محیط زیست، دچار تحول اساسی شده است و در فرآیند تصمیم گیری طرح های توسعه منابع آب، چهارچوب جدیدی پیشنهاد می کند. عباس محمدی مدیر گروه دیده بان نیز با اشاره به اینکه تنها 7 درصد برق کشور توسط سدها تأمین می شود، گفت: با توجه به آمار، دو مقوله اصلی سدسازی که سدها به ما "آب" و"برق" می دهند، دروغ است. وی همچنین درباره عدم توانایی سدها در جلوگیری از سیل و خرابی گفت: سدها به هیچ عنوان جلوی سیل ها را نمی گیرند، زیرا با وجود ساختن سدهای بی شمار، تعداد سیل ها و خرابی ها نیز به مراتب بیشتر شده است. سدسازی و مشکل بی آبی برخی از کارشناسان و فعالان محیط زیست، سدسازی را بزرگ ترین معضل زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی کشور عنوان کرده،می گویند: "سدسازی نه تنها کشاورزان مولد زیادی را به دست فروشی حاشیه شهرها تبدیل کرده، که در جایگاه بزرگ ترین فعالیت سرمایه بر کشور، پایین ترین اشتغالزایی ها را نیز دارد" شاید این گفته بسیار تندروانه باشد اما واقعیت آن است که سومین کشور از نظر تعداد سدسازی( ایران )، 13 سال متوالی است که خشک سالی سختی را تجربه می کند و هشدارهای مربوط به بی آبی و تنش آبی، تیتر همیشگی خبرها شده است. چنانکه برای اولین بار خبرهایی مبتنی بر بحران آبی در پاییز پیش رو نیز، به گوش می خورد. 600 سد بهره برداری شده و 100 سد بزرگ کشور نتوانسته اند نه برای کشاورزی و نه برای آب شرب کشور در این شرایط اضطراری کمک یاری باشند! به گفته کارشناسان، در ایجاد شرایط کم آبی و تنش آبی کمک رسان بودند. باید دید از مجموع 537 سدی که در کل کشور در مرحله مطالعاتی قرار دارند کدام یک قرار است از گردونه خارج و در لیست حذف پروژه های دولت جدید قرار گیرند و مهمتر آنکه آیا دولت برنامه ای برای تعطیلی این پروژه ها خواهد داشت یا خیر؟